Berlijn stroomt over van herdenkingsplaatsen voor de koude- en de tweede wereldoorlog. Er zijn veel bekende plaatsen, maar wanneer je wat verder buiten de bebaande paden gaat, heb je Hohenschönhausen. Ondanks deze een stuk minder bekend is onder het toerisme, is deze ‘gedenkstätte’ absoluut de moeite waard. Je waant je terug in de tijd van de DDR en kijkt rond in het grimmige verleden van de koude oorlog.
Sinds 1995 is Gedenkstätte Hohenschönhausen een herdenkingsplaats en museum. Vijf jaar, nadat de laatste gevangenen de Stasi gevangenis verlieten. 57 jaar, nadat de gevangenis in gebruik werd genomen 57 jaar van barre en inhumane omstandigheden. Je kijkt je ogen uit en tijdens de rondleiding, weet je niet wat je hoort!
Tijdlijn
In 1938 werd de gevangenis gebouwd. Althans, er stond een machinefabriek en er werd een grote gaarkeiken gebouwd. Hierdoor werd er door de Nazi overheids organisatie gekookt voor de arbeiders. Deze krijgsgevangen en arbeiders sliepen in de barakken verderop.
7 jaar later werd er een speciaal doorgangskamp op gezet door de Russische bezetters. Oorlogsmisdadigers en mensen met verdachte politieke ideeën werden hier opgesloten.
U-boot
Nog geen jaar later werd het complex ingericht als gevangenis van de KGB en in 1951 namen de Stasi het complex over. Er werden sindsdien veel Oost Duitsers opgesloten die tegen de DDR waren, of diegene waarvan ze dachten dat dit zo was. De meesten zaten jarenlang vast, 10 jaar was het minimum. En dit was dan voor de kleine vergrijpen, die we tegenwoordig kattenkwaad noemen. Onder hen veel schrijvers, journalisten en kunstenaars die zichzelf in de kijker hadden gespeeld.
Het ontstond in de kleder van de gaarkeuken. De gevangenen werden gedwongen zelf het cellenblok te bouwen. De cellen, ontworpen zonder ramen waren ongezonde plekken om te verblijven. Het was vochtig en koud en ondanks dat er geen ramen waren, was het licht want het licht scheen constant. Dit deel van de gevangenis is nu bekend als de onderzeeër, de gevangen voelden zich afgezonken. Het was een plek waar psychisch en lichamelijk gemarteld werd en de gehoren letterlijk het daglicht niet konden verdragen. Denk aan nachtenlang verhoord worden (overdag slapen mocht niet), uren lang rechtop staan en ga zo maar door.
Stasi
4 jaar later, werd de Stasi opgericht en zij namen het terrein als snel over, om het als centrale gevangenis te gebruiken. Hierna werd het al snel een echt complex. Er werd een nieuwe gevangenis gebouwd met 100 cellen en maar liefst 120 verhoorkamers. 11 jaar later kon dit gebouw in gebruik genomen worden.
Nadat de muur zijn opkomst had gemaakt, volgden er vele gevangenen hun weg naar Hohenschönhausen. In de tijd dat de gevangis bestond, zo ongeveer 40 jaar werden in zijn totaliteit 10.000 mensen gevangen gehouden. Mensen die inderdaad extreem anti DDR waren, maar ook mensen die net een verkeerde opmerking hadden gemaakt die niet in het DDR regime paste. De omgeving was hermetisch afgesloten van de buitenwereld, zelfs op de kaart van de DDR was alleen een wit vlak te zien.
Vreedzame revolutie
Toen het einde van de DDR in zicht kwam, volgde de ‘vreedzame’ revolutie. Tijdens deze revolutie werden in 1989 de eerste gevangenen na hun zware gevangenschap vrijgelaten. Dit gebeurde onder druk van de democratische oppositie. Daarna ging het in een rap tempo en verlieten de laatste gevangenen de gevangenis in 1990.
Hierna werd het gebouw er eentje die onder monumentenzorg viel en 1994 begonnen er onderzoeken naar de geschiedenis die we nu kennen. De geschiedenis van de gevangenis van de Staatsveiligheid van de DDR.
Pas toen kwamen alle verhalen naar buiten en werd duidelijk dat de verhoor methodes en de folter methodes zo bizar waren en werkelijk werden toegepast.
Onmenselijk
Tegenwoordig kan je het je bijna niet meer voorstellen. Maar de omstandigheden in het complex waren erbarmelijk. Naast het feit dat cellen vochtig waren en er weinig te eten was, had de DDR een streng regime voor de gevangenen. Even een dutje over dag doen, was al geen mogelijkheid. Een bizarre gedachte, als je hoort dat de verdachten vaak juist ‘s nachts werden verhoord, hele nachten lang. In totaal stierven er 6 mensen aan een slaaptekort, je kunt je inbeelden, dat je dan echt heel weinig hebt geslapen.
De deuren waren altijd gesloten, de gedetineerden mochten elkaar niet zien of contact hebben met elkaar. Om ze mentaal te breken, kregen ze fijne westerse blaadjes te lezen. Foto’s van zonnige vakanties, terwijl ze die wellicht nooit meer zouden hebben!
Medewerkers
Veel medewerkers, werden bij de KGB in Moskou opgeleid. Daar kwamen dus de geestelijke folter methodes en de verhoortechnieken vandaan. Zoals eerder gezegd, duurden deze uren en was het vaak ‘s nachts. Terwijl de gevangene geen enkel besef had van tijd. De lichten waren immers altijd aan. Er werd gedreigd familieleden op te sporen, afgewisseld met vriendelijke gesprekken om de gevangene totaal van de leg te brengen.
Je moet je inbeelden, dat de gevangenen geen idee hadden waar ze waren, welk moment van de dag het was en hoever ze van hun familie waren. De ritjes naar de gevangenis werden vaak verlengd, om de gevangene een totaal idee van desorientatie te geven. In de bus was het donker en wanneer ze uitstapten werden ze verblind in een garage die volop verlicht was met tl-buizen. Werkelijk alles werd gedaan om de gevangene te breken en zo de juiste verklaring te krijgen.
Niet alleen de medewerkers
Ook het gebouw speelde mee in dit psychologische spel. Je spullen werden bij aankomst ingenomen en je veranderde meteen in een nummer. Letterlijk. Je hele identiteit werd afgenomen. Het gebouw en de werkwijzen waren zo ingericht, dat je compleet alleen was. Totale isolatie, geen enkel contact met andere gevangenen. Het enige menselijke contact was met de bewaking en tijdens de toch al verschrikkelijke verhoren.
Maar niet alleen op vluchten en contact met mede gevangenen was het gebouw voorbereid. Ook zelfmoord preventie werd aan gedacht. Jezelf ophangen met je veter? Nee, die heb je niet. Hongerstaking? Zonder pardon werd er sondevoeding ingebracht.
Van gevang naar gedenkplaats
1994, was het jaar waarin het gebouw heropend werd als gedenkplaats. Het jaar daarop, startten de rondleidingen. Die allen gegeven worden naar betrokkenen en zelfs ex-gedetineerden of historica. Het is een ontzettende interessante, boeiende, maar ook schokkende rondleiding.
De onmenselijke cellen, het lichtensysteem om te zorgen dat je onderweg naar en van het gehoor, geen andere gevangenen te zien kreeg, maar ook het feit hoe huiselijk de verhoorkamers waren in tegenstelling tot de cellen. Na de rondleiding, heb ik nog een tijdje beduust rondgelopen, blown away bij alle informatie die ik heb gekregen, maar ook de mate van schokkendheid hier van.
Op de website www.stiftung-hsh.de, vind je alle recente informatie over prijzen, tijden en ik welke talen je de rondleiding kunt volgen.